Аннотация: Мақола юридик шахсларнинг мол-мулкини солиққа тортиш соҳасидаги муаммоларни аниқлашга бағишланган. Доимий равишда бюджет даромадларини тўлдиришнинг янги усулларини излаш шароитида мамлакатлар солиқ ислоҳотларини амалга оширмоқда, шу жумладан мол-мулкни солиққа тортиш соҳасида. Мақолада мол-мулкни солиққа тортиш соҳасидаги янгиликлар, умуман солиқ ставкалари даражасида ҳам, солиқ базасини шакллантириш тартибида ҳам ушбу соҳадаги глобал тенденциялар ўрганилди. Мақолада кўчмас мулкни солиққа тортиш ислоҳотининг энг муҳим йўналишлари кўрсатилган бўлиб, улар кўчар ва кўчмас мулкни аниқ Қонунчилик билан фарқлаш, кўчмас мулкнинг кадастр қийматини оқилона аниқлаш, хорижий ва маҳаллий иқтисодий адабиётларда мавжуд бўлган ушбу йўналишдаги ўзгаришларни ҳисобга олган ҳолда амалга оширилиши кераклиги ўрганилди.
Калит сўзлар: солиқ; солиқ солиш; мол-мулк; кўчмас мулк; мол-мулк солиғи; солиқ ставкаси; солиқ имтиёзлари; кадастр қиймати.
Кириш. Бугунги кунда жаҳон иқтисодиётида тадбиркорлик эркинлик, халқчиллик, самарадорлик, манфаатдорлик каби муҳим тамойиллар асосида амалга оширилувчи, иқтисодиётни соғлом рақобат орқали ҳаракатга келтирувчи фаолият сифатида тан олинган. Шу жумладан, Ўзбекистонда ҳам хусусий тадбиркорлик фаолиятини қўллаб-кувватлаш орқали ижтимоий-иқтисодий муаммоларни бартараф этиш, аҳолини иш билан таъминлаш, миллий даромад ҳажмини кўпайтириш ва миллат фаровонлигини ошириш, мамлакат иқтисодий ўсишининг қўшимча манбаларини яратишдан иборат асосий мақсад кўзда тутилади.
Ҳозирги шароитда солиққа тортиш бўйича амалга оширилаётган изланишларнинг аксарият қисми юридик шахслардан ундириладиган солиқларга бағишланган бўлиб, жисмоний шахслар тўлайдиган солиқларни алоҳида чуқур ўрганишга бағишланган тадқиқотларни сезиларли деб бўлмайди. Хусусан, юридик шахслар тўлайдиган мол-мулк солиқлари бюджет тизимида катта салмоққа эга бўлмаса-да, аммо, солиқ тизимида алоҳида аҳамиятга эгадир.
Юридик шахслар тўлайдиган солиқларни назарий жиҳатдан тадқиқ этиш, бир томондан ушбу солиқларнинг бюджет-солиқ тизимидаги аҳамиятини оширишга хизмат қилса, иккинчи томондан аҳолининг солиқлар хусусидаги фикрларини ижобий бўлишини таъминлайди. Шундан келиб чиқиб айтиш мумкинки, юридик шахслардан ундириладиган солиқларни алоҳида чуқур ўрганадиган илмий изланишларга эҳтиёж мавжуддир. Юридик шахслардан маҳаллий солиқларни ундириш механизмининг самарали эмаслиги, солиқларни ундиришда муаммоларнинг мавжудлиги, солиқларнинг амалдаги ҳаракатини белгиловчи меъёрий ҳужжатлар солиқ воқеъликларини тўлиқ қамраб олмаслиги, яъни мукаммал эмаслиги, маҳаллий солиқлардан мол-мулк солиғини ундириш билан боғлиқ кўпгина муаммоларнинг юзага келишига сабаб бўлмоқда.
Ҳозирги вақтда, мамлакатимиз солиқ тизими олдида бозор муносабатларини тўлақонли шакллантириш учун шарт-шароит яратиш билан бир қаторда, давлат бюджетини маблағлар билан таъминлаш ҳамда устивор йўналишдаги иқтисодий фаолиятни солиқлар воситасида қўллаб-қувватлашни талаб этилади.
Бозор иқтисодиётининг шаклланиши ва ривожланиши шароитида мол-мулкни солиққа тортишни амалий аҳамияти ўсиб бормоқда ва шунга мувофиқ келажакда мол-мулкларни солиққа тортиш бўйича кенг илмий изланишларнинг зарурати ошмоқда.
Мавзуга оид адабиётларнинг таҳлили. Солиқлар давлат бюджети даромадларининг марказий институти бўлганига ҳали 200 йил тўлгани ҳам йўқ. Улар қадимги дунёда ҳам олинган, аммо у вақтларда солиқлар озод – эркин бўлмаган кишининг белгиси бўлиб хизмат қилган. Н.И.Тургенев (1818 йил) шуни таъкидлайдики, «билим мувафаққиятлари уларнинг халқлар урф – одатларига фойдалилик даражасига қараб солиқлар тизимининг такомиллашувига ҳам таъсир этган», «…солиқлар билимга эга бўлиш билан бирга пайдо бўлиб, унинг белгиси бўлиб қолди. …Солиқларнинг тайинланиши, тақсимланиши ва йиғилиши усулига қараб халқ орасида тарқалган маълумотлар тўғрисида; йиғиладиган солиқлар миқдорига қараб унинг бойлиги ҳақида фикр юритиш мумкин; бу билимлилик ва маърифатни англатадиган иккита энг асосий хусусиятлардир».
Л.Миронованинг фикрига кўра, солиққа тортиш жараёнида юзага келадиган муносабатлар солиқ ҳуқуқининг предмети ҳисобланади. Аммо бу қараш солиққа оид муносабатларининг барчасини ўз ичига олмайди.
И.Денисов эса солиқ ҳуқуқининг предметини жуда кенгайтириб юборган. Унга кўра «турли даражадаги бюджетларга ва эквиваленти бўлмаган пул тўловларига мажбурий, хусусий эквиваленти бўлмаган пул тўловларининг жорий этилиши ва ундирилиши билан боғлиқ ижтимоий муносабатлар».
Э.Покачалованинг фикрига кўра эса «солиқнинг предмети юридик ва жисмоний шахслардан бюджет тизимига ва баъзи ҳолларда бюджетдан ташқари мақсадли фондларга солиқларни белгилаш ва ундириш билан боғлиқ ижтимоий муносабатлар».
Тадқиқот методологияси. Мақолани ёзишда қуйидаги метод ва усуллар қўлланилди: тизимли ва омилий таҳлил, функционал ва қиёсий таҳлил, ахборотни қайта ишлаш амалга оширилди.
Таҳлил ва натижалар. Ўзбекистон солиқ тизимида юридик шахсларнинг мол-мулкига солинадиган солиқ тўғри солиқлар таркибига киради ва моҳиятига кўра бу солиқ асосий фондлар шаклидаги ресурсларга нисбатан белгиланган солиқ ҳисобланади. Мазкур солиқ бўйича тушумлар суммаси тўлиқ маҳаллий бюджетларга тушади ва у бюджетнинг барқарор даромад манбаларидан бири ҳисобланади.
Мамлакат солиқ тизимида мол-мулк солиғини жорий қилишдан кўзланган мақсад биринчидан, корхоналар ўзларининг хўжалик фаолиятини юритишда ортиқча ва фойдаланилмаётган мол-мулкини сотишга қизиқишини уйғотиш бўлса, иккинчидан, корхоналар балансидаги мол-мулкдан самарали фойдаланишни рағбатлантиришдан иборат. Чунки, корхоналарнинг маънавий ва жисмоний томондан эскирган асосий воситаларини янги, илғор технология-ускуналар билан янгилаши ишлаб чиқарилаётган товарларнинг баҳосини арзонлаштиради ва рақобатбардош товарлар ишлаб чиқаришга имкон беради.
Хўжалик юритувчи субъектларнинг балансидаги барча мулклардан солиқ тўлашга мажбур қилиш уни ортиқча бино, иншоотлар, машина ва ускуналардан қутилишига ундайди. Бу эса, ўз навбатида, ишлаб чиқариш воситалари бозорини шакллантиришга, маҳсулот таннархини пасайтиришга ҳамда рақобатбардош маҳсулот ишлаб чиқариш имкониятини яратади. Шунингдек, мол-мулк солиғи даромад ва мулк тақсимотидаги номутаносибликни бартараф этишнинг муҳим воситаси ҳисобланади.
Мол-мулк бир юридик ёки жисмоний шахснинг маълум бир даврда эга бўлган маълум бойликларига даҳлдор барча иқтисодий қийматликларининг пулдаги ифодасидир. Мулк деганда унумли ва унумсиз истеъмол буюмларини инсонлар томонидан ўзлаштиришнинг белгиланган ижтимоий усули тушинилади.
Солиққа тортиш мақсадида умум қабул қилинган мулк икки гуруҳга — кўчар ва кўчмас мулкка бўлинади. Кўчмас мол-мулкка ер майдонлари, уларда қад ростлаган иморатлар, бинолар ва бошқа муҳим иншоотлар киради. Ваҳоланки, кўчма мулк ўз навбатида сезиларли ва сезилмайдиган мол-мулкдан иборатдир.
Сезиладиган мол-мулкка дастгоҳлар, машиналар, ускуна ва жиҳозлар ҳамда транспорт воситалари кирса, сезилмайдиган мулкка акциялар, облигациялар ва бошқа қимматли қоғозлар, патентлар ва бошқалар киради. Табиийки, сезилмайдиган кўчма мулкни ҳисобга олиш қийин, шу боис мол-мулкни солиққа тортишда кўчмас мулкка солинадиган ва сезиладиган деб аталмиш кўчма мулкка солинадиган солиқлар асос қилиб олинади.
Мол-мулклар (айниқса унинг кўчмас қисмини) солиққа тортиш вазиятли тўлов (рента) ундириш воситаси сифатида намоён бўлиб, муайян мулкка эгаликнинг ўзи ушбу мулкдан ва мулкдан фойдаланишга асосланган фаолиятдан даромад олиш учун мунтазам ва ўта қулай шарт-шаротларни ташкил қилган.
Мол-мулкни солиққа тортишнинг энг кўхна турларидан бири ер солиғидир. Юқорида таъкидлаб ўтилганидек давлатчилик ривожланишининг дастлабки даврларида мол-мулк солиқлари, қоидага мувофиқ у ёки бу мол-мулкка эга бўлган мулкдорнинг даромадга эришишига олиб келиши лозим эди. Даромад келтирувчи асосий, баъзан эса ягона манба ер ҳисобланарди. Уша пайтдаги қишлоқ хўжалиги экинларининг бир турдалиги, экинлар парваришининг жуда оддийлиги шароитида мулкда бўлган ернинг умумий майдони солиққа тортиларди.
Мол-мулкни солиққа тортишнинг навбатдаги назарий ва амалий муаммоси мол-мулк эгасининг тўловга қобиллиги (солиқни тўлашга қобиллиги)ни ҳисобга олиш керакми, агар керак бўлса, қай тарзда ҳисобга олинади, деган масаладан иборатдир.
Солиқларнинг классик назарияси, тўловчиларнинг солиққа қобиллиги биргина даромаднинг миқдори билан белгиланмайди, деб уқтиради, чунки биринчидан, соф даромадни аниқлашнинг ўзи муайян қийинчиликлар билан боғлиқ бу, айниқса, даромад бир неча манбадан олинса, яққол кўринади, турли жараёнлар хилма-хил харажатни кўп талаб қилади, шу сабабли уларнинг ҳаммасини инобатга олиш ва уларнинг даромадга кўрсатадиган аниқ, таъсирини аниқлаш ўта машаққатли ва умуман мумкин эмас. Шу заруратда, кўпгина ҳолларда мол-мулк эгаларининг мулки миқдорига қараб, уларнинг солиққа қобиллиги эътиборга олинади. Иккинчидан, субъектив муносабатда, солиқларнинг таъсирчанлиги бир хил даромад кўрадиган субъектлар учун даромад турига кўра, ҳар хил бўлиши мумкин. Булар тўғрисида иқтисодий адабиётларда даромадларни уларнинг келиб чиқиш манбаига қараб, фундлашган (пассив) ва фундлашмаганга (актив) бўлиш расм бўлган.
Даромадлар ва мол-мулкни солиққа тортиш билан боғлиқ тўғри солиқлар иқтисодий адабиётларда солиқ тўловчининг мулкий ва ижтимоий мавқеига кўра шахсий ва реал солиқларга бўлинади.
Шахсий солиқлар — солиқ тўловчининг мулкий ва ижтимоий аҳволига боғлиқ ҳолда белгиланадиган солиқлар бўлса, реал солиқлар — солиқ тўловчининг молиявий аҳволидан қатъий назар фаолият ёки товарларга, яъни мулк (хусусий мулк)ни сотиш, сотиб олиш, эгалик қилишга солинади. Тарихан реал солиқлар, бевосита солиқларнинг энг қадимги ибтидоий шаклида бўлган. Мол-мулк солиғи дастлаб асосан реал солиқлар шаклида амалиётда юзага келган. Бунда, қоидага кўра, мол-мулкнинг алоҳида турлари турли солиқлар: ер, мол-мулк уй, хунармандчилик ва пул сармояси солиқларига тортилган. Реал солиқлар асосида ташқи белгилар ётиб, улар ер майдонининг миқдори, қурилиш қиймати ёки унинг ижара тўлови ва бошқалар ташкил қилган. Реал солиқларда бир хил мол-мулкка эга бўлган шахслар, бир хил миқдорда солиқ тўлаганлар.
Демак шахсий солиқлар солиқ тўловчи олинган ҳақиқий даромаддан тўланаса, реал солиқларга у ёки бу солиққа тортиш предмети ҳисобланган (кўчмас мулк)дан муайян иқтисодий шароитларда олинадиган тахминий ўртача даромад солиққа тортилади. Аввало реал солиқларга мол-мулк солиққа тортилиб, бундан уларнинг инглизча «реал» номи келиб чиқади.
Таниқли рус тадқиқотчи А.Тривус реал солиқларга қуйидагича таъриф беради: «Реал солиқлар (у ёки бу объект — ер, корхона, уй, пул тарзидаги сармоя тўловчига таълуқлилиги омили бўйича) солиққа тортиладиган мулкнинг аниқ белгилари бўйича аниқланади, бу белгилар амалда тўловга қобиллик ҳақида эмас, балки меъёрий, «тахмин қилинадиган» тўловга қобиллик тўғрисида фикр юритиш имконини беради.»
Демак агар мол-мулкни солиққа тортиш реал солиққа тортиш тамойилига мувофиқ қурилган бўлса, унда ҳар бир алоҳида олинган мол-мулкнинг, умумий сони ва ҳажми, унинг умумий қийматидан қатъий назар ҳамда тўловчининг молиявий аҳволини ҳисобга олмасдан солиққа тортилади. Шахсий белгилар асосида қурилган мол-мулк солиғида эса, алоҳида олинган мол-мулк эмас, балки унинг умумий миқдори солиққа тортилади. Мол-мулк солиғидан ижтимоий эхтиёжларни қондирувчи мол-мулк озод қилиниш мумкин. Реал солиққа тортиш ўн тўққизинчи асрнинг охири ва йигирманчи асрнинг бошларида устивор бўлиб, кенг миқёсда қўлланилган.
Манашу даврдаёқ олимлар унинг камчиликларини кўрсатиб бердилар. Хусусан, олим Г.Садовский бу ҳақда шундай ёзади: «Ер ва уй-жой солиғи энг бой соҳиблардан ҳам, на бир қарич ерга ва на қурилишнинг битта ғиштига ҳам эгалик қила олмайдиган шахслардан ҳам бир хил ҳажмдаги фоизларда ундирилган». Юқорида санаб ўтилган камчиликлар солиқ тўловчининг тўловга қобиллигини ҳисобга олувчи даромад солиғининг жорий этилиши ва ривожлантирилиши ҳамда унга қўшимча мол-мулк солиғи киритилиши билан бартараф этилди.
Реал солиқларни ҳисоблаб чиқаришда одатда мол-мулкнинг ўртача даромадлилиги асос қилиб олинади. Шу боис мулкдорларни солиққа тортишдаги бир текислик кадастрлар (айниқса, ер кадастри) тизимига суянувчи яхши ташкил этилган баҳолашдагина таъминланиши мумкин. Бунинг учун корхоналар ва аҳолининг мол-мулкида кучли табақаланиш бўлмаслиги лозим.
Юридик шахсларнинг мол-мулкига солинадиган солиқ Ўзбекистон Республикасида 1991 йил 15 февралдаги «Корхоналар, бирлашмалар ва ташкилотлардан олинадиган солиқлар тўғрисида»ги Қонуни асосида жорий этилган бўлиб, Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодекси асосида тартибга солиб турилади.
Хулоса ва таклифлар. Ўзбекистон солиқ тизимида юридик шахслардан олинадиган мол-мулк солиғи тўғри солиқлар таркибига киради ва моҳиятига кўра бу солиқ асосий фондлар шаклидаги ресурсларга нисбатан белгиланган солиқ ҳисобланади. Ушбу солиқ бўйича тушумлар суммаси тўлиқ маҳаллий бюджетларга тушади ва у бюджетнинг барқарор даромад манбаларидан бири ҳисобланади.
Мамлакат солиқ тизимида мол-мулк солиғини жорий қилишдан кўзланган мақсад биринчидан, корхоналар ўзларининг хўжалик фаолиятини юритишда ортиқча ва фойдаланилмаётган мол-мулкини сотишга қизиқишини уйғотиш бўлса, иккинчидан, корхоналар балансидаги мол-мулкдан самарали фойдаланишни рағбатлантиришдан иборат. Чунки, корхоналарнинг маънавий ва жисмоний томондан эскирган асосий воситаларини янги, илғор технология-ускуналар билан янгилаши ишлаб чиқарилаётган товарларнинг баҳосини арзонлаштиради ва рақобатбардош товарлар ишлаб чиқаришга имкон беради.
Ўзбекистонда корхоналар фаолиятини солиққа тортиш йўлидаги муҳим қадамлардан бири корхоналарнинг мол-мулкига солинадиган солиқнинг жорий қилиниши бўлди. Мол-мулк солиғи дастлаб, Ўзбекистон Республикасининг 1991 йил 15 февралда қабул қилинган «Корхоналар, бирлашмалар ва ташкилотлардан олинадиган солиқлар тўғрисида» ги Қонунига асосан жорий этилди ва шу билан бирга корхоналарнинг ишлаб чиқариш фондларига тўлов ҳамда транспорт воситаларига солинадиган солиқ бекор қилинди.
Ҳозирги вақтда ушбу солиқнинг ҳуқуқий асоси бўлиб, Ўзбекистон Республикасининг Солиқ кодекси, «Давлат солиқ хизмати тўғрисида» ги қонуни, Ўзбекистон Республикаси Президенти қарорлари ҳамда бошқа солиқ қонунчилиги билан боғлиқ бўлган меъёрий хужжатлар ҳисобланади.
Юридик шахсларнинг мол-мулкига солинадиган солиқ асосан жойлардаги маҳаллий бюджетларнинг даромад қисмини шакллантириб, солиқ тўловлардан ундирилган солиқ суммаси тенг улушларда маҳаллий бюджетларга ўтказилади. Бир қанча иқтисодчилар мол-мулк солиғини ва бошқа ресурс тўловларини анча оширишни ва унинг ўрнига фойдага солиқ юкини камайтиришни мақсадга мувофиқ деб ҳисобламоқдалар. Мазкур нуқтаи назар шунга асосланадики, яъни мол-мулк эгалари мол-мулкка, шу жумладан, асосий фондлар солиқлар миқдори оширилган вазиятда улардан фойланиш самарадорлигини устиришга интиладилар, бу эса ўз навбатида ишлаб чиқаришнинг ўсишига олиб келади. Мол-мулк солиғини солиқ тизимида жорий қилинишига қуйидаги омиллар таъсир кўрсатди.
Биринчидан, солиқларни ундиришнинг бош сабабчиси-давлат тақдим этадиган хизматларни молиявий ресурслар билан таъминлашдир. Шунга кўра мол-мулк солиғи солиқлар тизимида ҳар бир солиқ каби давлат бюджетининг манбаи ҳисобланади.
Иккинчидан, солиқларни ундириш асосан даромад ва мол-мулкни тақсимлаш сингари ижтимоий вазфаларни таъминлашга қаратилган. Бу нарса катта миқдордаги мулкдорлар билан кичик мулкдорлар мол-мулки ўртасидаги номувофиқлигини давлат молиявий ресурслари билан таъминлашидан кўра силлиқлаш имконини беради.
Учинчидан, бозор муносабатлари шарт-шароитларида мол-мулк солиғининг жорий қилиниши республика солиқ тизимининг жаҳон ва Европа солиқ тизимларига яқинлашуви бўлди.
Юридик шахсларнинг мол-мулкларидан солиқ ундириш механизми юзасидан қуйидаги таклифларни келтириш мумкин:
1-таклиф. Мол-мулк солиғининг рағбатлантирувчилик хусусиятини ошириш мақсадида илмий асосланган солиққа тортилмайдиган минимумни жорий этишдир. Бизнингча бу минимумнинг жорий этилиши эндигина ўз фаолиятини бошлаган, иқтисодиёт учун муҳим тармоқда фаолият юритаётган корхоналарнинг молиявий-хўжалик фаолиятини бирмунча яхшилашга хизмат қилган бўлар эди. Корхона имтиёздан бўшаган маблағни ишлаб чиқаришга қайта ташлаши натижасида эса унинг келгусидаги солиқ базасини кенгайтирилишига эришилади. Келгусида солиққа тортиладиган базанинг кенгайишидан эса давлат бевосита манфаатдордир. Бугунги кунда эса ривожланган мамлакатларда бу амалиётдан кенг миқёсда фойдаланилмоқда.
2-таклиф. Солиқ ставкасини, даврий қайта баҳолашни ҳисобга олган ҳолда белгилаш (камайтириш). Бу бир томондан солиқ тўловчининг тўловга қобиллигини ҳамда иккинчи томондан солиққа тортиладиган мол-мулк миқдорини ҳисобга олишни тақозо этади.
3-таклиф. Амалдаги қоидаларга кўра ҳозирда мол-мулк солиғи тўловчиларнинг аксарияти бир хил даражадаги солиқ ставкаси бўйича солиққа тортилмоқда. Бу, ўз навбатида, солиқ тўловчиларга нисбатан бир хил ёндашилаётганлигидан далолат беради. Солиқ тўловчиларга нисбатан бир хил талаб қўйилиши, ўз навбатида, уларнинг барчаси бир хил шароитга эга бўлган тақдирда ўз маъносига эгадир. Шунинг учун, мол-мулкдан олинадиган солиқ ставкасини солиқ тўловчилар мол-мулкини қайта баҳолаш натижалари ва самарадорлик даражасини ҳисобга олган ҳолда белгилаш мақсадга мувофиқдир.
4-таклиф. Бизнинг назаримизда мол-мулкни солиққа тортиш тизимини такомиллаштиришнинг иккинчи босқичи бўлиб, бунда солиққа тортиш мақсадида ягона объектни ўрнатилиши бўлиши мумкин, у ягона солиққа тортиладиган мажмуа сифатида, солиққа тортиладиган база ўз ичига ер участкаларини (шартли равишда ернинг баҳосини ишлаб чиқиш билан) ва асосий фондларни қийматини олиб, бир хил солиққа тортиш базасига эга бўлган ер ва мол-мулк солиқларини объектини (кўчмас мулкга) бирхиллаштиришдан иборат.
Рахимов Сойибжон
Наманган туманлараро маъмурий судининг судьяси