31Yan Янгиликлар

Давлат органлари ва ташкилотлари ходимларининг ҳуқуқий маданиятини юксалтириш

Жамиятда ҳуқуқий онг ва ҳуқуқий маданиятни юксалтириб бориш қонун устуворлигини таъминлаш ва қонунийликни мустаҳкамлашнинг энг муҳим шартларидан бири ҳисобланади.

Сўнгги йилларда миллий ҳуқуқ тизимини тубдан ислоҳ қилиш, жамиятда ҳуқуқий маданиятни шакллантириш ҳамда малакали юридик кадрларни тайёрлаш борасида сезиларли ишлар амалга оширилди.

Шу билан бирга, инсон ҳуқуқ ва эркинликларига ҳурмат муносабатини шакллантиришга, аҳолининг ҳуқуқий онги ва ҳуқуқий маданиятини юксалтиришга, жамиятда фуқароларнинг ҳуқуқий саводхонлиги даражасини оширишга тўсқинлик қилувчи бир қатор муаммо ва камчиликлар сақланиб қолинмоқда.

Хусусан, ҳуқуқий маданиятни юксалтиришда, энг аввало, ҳуқуқий таълим ва тарбия борасидаги ишлар тизимли ва узвий олиб борилмаяпти. Узоқ йиллар давомида бу масала ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар ва айрим давлат органларининг иши сифатида қараб келиниб, бунда оила, маҳалла ва фуқаролик жамияти бошқа институтларининг иштироки етарлича таъминланмаган.

Ёшларнинг ҳуқуқий тарбиясига салбий таъсир кўрсатувчи омилларга нисбатан ҳуқуқий иммунитетни шакллантириш, ҳар бир шахсда қонунларга ва одоб-ахлоқ қоидаларига ҳурмат, миллий қадриятларга садоқат, ҳуқуқбузарликларга нисбатан муросасизлик ҳиссини уйғотиш ишига комплекс тарзда ёндашилмади.

Аҳолининг ҳуқуқий билимларини оширишга доир вазифаларнинг умумий тусда белгиланганлиги ҳамда уларни амалга оширишнинг аниқ таъсирчан механизми мавжуд эмаслиги жамиятда ҳуқуқий маданиятни юксалтириш борасидаги ишларнинг самарасиз олиб борилаётганлигини кўрсатади.

Ҳуқуқий онг ва ҳуқуқий маданиятни юксалтиришда шахсий манфаатлар ҳамда жамият манфаатлари ўртасидаги мувозанатни сақлаш ғояларини аҳоли онгига сингдириш ишларининг етарли олиб борилмаслиги ҳам қонун устуворлигини таъминлашга ўзининг жиддий салбий таъсирини кўрсатмоқда.

Аҳолининг ҳуқуқий онги ва ҳуқуқий маданиятини юксалтиришга доир ишлар самарадорлигини янада такомиллаштириш, фуқароларнинг ижтимоий-сиёсий ўзгаришлар билан уйғун равишда ҳуқуқий билимларини ошириб боришнинг замонавий усулларини жорий этиш, шунингдек, аҳолини, айниқса, ёшларни зарарли ахборотлардан ҳимоя қилиш бўйича мустаҳкам ҳуқуқий иммунитетни шакллантириш мақсад қилиниши лозим.

Ушбу мақсад йўлида қуйидаги вазифаларни амалга ошириш лозим хусусан, аҳолига мамлакатимизда амалга оширилаётган ижтимоий-иқтисодий ислоҳотлар, қабул қилинаётган қонун ҳужжатлари ва давлат дастурларининг мазмуни ва моҳиятини изчил етказиш тизимини шакллантириш, таълим-тарбиянинг тизимли ва узвий равишда олиб борилишига алоҳида эътибор қаратиш, мактабгача таълим тизимидан бошлаб, аҳолининг барча қатламларига ҳуқуқий онг ва ҳуқуқий маданиятни чуқур сингдириш, шахсий манфаатлар ҳамда жамият манфаатлари ўртасидаги мувозанатни сақлаш ғояларини кенг тарғиб қилиш, ёш авлод онгига ҳуқуқ ва бурч, ҳалоллик ва поклик тушунчаларини ҳамда одоб-ахлоқ нормаларини чуқур сингдириб бориш, Конституциянинг муҳим жиҳатларини уларга болалигидан бошлаб ўргатиш, давлат хизматчиларининг ҳуқуқий онги ва ҳуқуқий маданиятини юксалтириб бориш, уларда коррупция ва бошқа ҳуқуқбузарликларга нисбатан муросасизлик муносабатини шакллантириш, давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари, шу жумладан, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар ҳамда фуқаролик жамияти институтларининг манзилли ҳуқуқий тарғиботни амалга ошириш борасидаги ўзаро ҳамкорлигини мустаҳкамлаш, оммавий ахборот воситаларининг ҳуқуқий ахборот билан таъминлашдаги ролини ошириш, ҳуқуқий тарғиботнинг инновацион усулларидан кенг фойдаланиш, шу жумладан, веб-технологияларни қўллашни кенгайтириш, юридик таълимни такомиллаштириш, шунингдек, юридик кадрларни тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш тизимини ривожлантириш, жамиятда ҳуқуқий онг ва ҳуқуқий маданиятни юксалтиришнинг илмий асосларини чуқур тадқиқ этиш лозим.

Наманган вилоят маъмурий

судининг бош консультанти                                         Бекзод Эргашев

Наманган туманлараро маъмурий

судининг девонхона мудири                       Баходир Мамадалиев

24Dek Янгиликлар

Оммавий ҳуқуқ тушунчасининг вужудга келиш ва ривожланиш тарихи

Рим ҳуқуқи инсоният тарихида ҳуқуқ соҳаларини ва умуман ҳуқуқ тизимини шаклланиши ва ривожланишининг асосини ўзида акс эттириб ҳуқуқий маданиятнинг муҳим жиҳатларидан бирини, яъни Рим юриспруденциясини ташкил этган.

Рим ҳуқуқи Рим қулдорлик давлатининг, алоҳида шахсларни, фуқароларнинг мулкий муносабатларини ва мулк билан боғлиқ бўлган шахсий номулкий тусдаги ҳамда умуман мулк билан боғлиқ бўлмаган бошқа шахсларга ўтказиб бериб бўлмайдиган шахсий номулкий муносабатларини ҳамда оилавий ҳуқуқий муносабатларини тартибга солган.

Қадимги Рим жамиятида дастлаб ҳуқуқ соҳаларидан биринчи бўлиб, фундаментал ҳуқуқ соҳаси сифатида фуқаролик ҳуқуқи вужудга келди. Дастлаб барча содир этилган ҳаракатлар, муносабатлар, одат нормалари, анъаналар, ота-боболар томонидан қолдирилган маросимлар, диний муносабатлар орқали тартибга солинган бўлса ҳам, лекин бу нормалар жамият ривожланишининг такомиллашиб бориши натижасида аста секинлик билан ёзма равишдаги муносабатларга ўта бошлади. Ана шундай асосда вужудга келган ёзма равишдаги муносабатлар дастлаб фуқаролик ҳуқуқий муносабатларини келтириб чиқарди ва уларнинг ҳаракат доирасини нихоятда кенг қилиб белгилади. Дарҳақиқат, вужудга келган барча ҳаракатлар, ҳатто жиноят элементлари билан боғлиқ ҳаракатлар ҳам дастлаб фуқаролик ҳуқуқий нормалари билан тартибга солиниб, фуқаролик ҳуқуқининг ривожланиши учун катта асос ва замин яратган.

Бундан икки минг беш юз йил илгари қулдорлик тизими асосида Рим қулдорлик жамиятида буюк Рим фуқаролик ҳуқуқи вужудга келган бўлиб, у икки қисмга, яъни оммавий (публичное) ва хусусий (частное) ҳуқуқларга бўлинган. Қадимги Римнинг машҳур тарихчиси Тит Ливий (янги эрамизнинг 1 асри) Римдаги мавжуд бўлган одат нормаларидан келиб чиққан ёзма қонун «XII Жадвал» қонунига оммавий ва хусусий ҳуқуқнинг ҳам манбасидир деб ҳақиқий таъриф берган эди.

Дастлаб оммавий (ius publicum) ва шахсий ҳуқуқларнинг бўлиниши (ius privatum)ни Рим юристи Домиций Ульпиан томонидан амалга оширилган. Оммавий ҳуқуқ давлатга тегишли, шахсий ҳуқуқ эса алоҳида шахсларга тегишли. Римликларда давлат (res publica) юқори ижтимоий иттифоқ ҳисобланганлиги сабабли Ульпиан давлатга оммавий ҳуқуқни қўшган.

Кейинчалик ушбу тушунча бошқа юристлар томонидан кенгайтирилган. Оммавий ҳуқуқ тизимига давлатнинг расмий чегарасидан ташқари ижтимоий шакллар (черков, халқаро иттифоқлар) ҳам киритилган, бу эса давлат ҳуқуқини оммавий ҳуқуқнинг бир қисми сифатида тан олинишига олиб келинди.

Рим давлатида оммавий ҳуқуқ деганда давлат манфаатларини, эркини, унинг ҳуқуқий ҳолатини ҳимоя қиладиган унинг статуси билан боғлиқ муносабатларни тартибга солувчи ҳуқуқий нормалардан ташкил топган муносабатларга айтилган. Рим қулдорлик давлатининг машҳур юристларидан бири Домиций Ульпиан оммавий ва хусусий ҳуқуқнинг бир-биридан фарқини кўрсатиб таърифлайди: Оммавий ҳуқуқ-бу давлатнинг ҳуқуқий ҳолати (статуси) билан белгиланади, хусусий ҳуқуқ эса алоҳида шахсларнинг манфаати, фойдаси билан боғлиқ бўлган ҳаракатлардан ташкил топган. Бу таърифдан кўриниб турибдики, оммавий ҳуқуқ ҳақиқатан ҳам давлат манфаатини кўзловчи, уни ҳимоя қилувчи ҳуқуқий нормалар мажмуасидан иборатдир.

Умумий маънода классификацияга асос бўлган ёндашувлар ўзгармаган ва бугунги кунда ҳам ўзининг долзарблигини йўқотмаган.

Ҳуқуқшунос М.Бартошекнинг аниқлашича, оммавий ҳуқуқ бу давлат томонидан ўрнатилганлиги сабабли барча учун мажбурий бўлган дастлабки барча ҳуқуқлар ҳисобланади.

Кейинчалик оммавий ҳуқуқнинг мазмуни ўзгариб, Республика даврида (милоддан аввалги 6-1 асрлар) оммавий ҳуқуқ-давлатга тегишли бўлган барча ҳуқуқлар, хусусан у давлат, маъмурий жиноий процессуал, диний ва халқаро ҳуқуқларни қамраб олган.

Рус ҳуқуқшуноси Н.П.Боголепов Римликларда ҳуқуқни оммавий ҳуқуқ ва хусусий ҳуқуқларга бўлиниши қироллик (милоддан аввалги
8 асрлар) даврида мавжуд бўлганлигини таъкидлайди. Шу даврдан Қадимги Рим тарихи бошланган.

Н.П.Боголеповнинг “Рим ҳуқуқининг тарихи дарслиги”да Рим ҳуқуқининг ривожланиши институтлар бўйича эмас балки оммавий ва хусусий ҳуқуқнинг ривожланишида намоён бўлган ўзига хос хусусиятларга эга бўлган даврлар бўйича белгиланган. Хусусан, қироллик даври-Республиканинг биринчи ярми, классик ҳуқуқшунослар даври Республиканинг иккинчи ярми, Юстианнинг ҳукмронлигини тугашига қадар 284 йилдан 565 йилгача. Н.П.Боголепов оммавий ва фуқаролик ҳуқуқларини ажратмаган, лекин шу билан бирга схема шундай ифодаланган-ки, ҳар бир даврда оммавий ҳуқуқнинг институтлари аниқ кўриб чиқилган (давлат ҳуқуқи, ҳуқуқнинг манбаи, фуқаролик ҳуқуқи, фуқаролик суди ва бош.).

Рим ҳуқуқи инсоният тарихида ҳуқуқ соҳаларини ва умуман ҳуқуқ тизимини шаклланиши ва ривожланишининг асосини ўзида акс эттириб ҳуқуқий маданиятнинг муҳим жиҳатларидан бирини, яъни Рим юриспруденциясини ташкил этган.

Қадимги Римнинг классик даврини ушбу даврда юриспруденция ва суд амалиётида ҳуқуқнинг хусусий ва оммавий ҳуқуқларга бўлиниши билан таърифлаш мумкин. Хусусий ҳуқуқ бу алоҳида шахслар манфаатида, оммавий ҳуқуқ эса Рим давлати манфаатида бўлган. Хусусий манфаатларни ҳимояси фақатгина манфаатдор шахсларнинг ташаббуси билангина амалга оширилган. Оммавий ҳуқуқ императив характерга эга бўлиб, бу ҳуқуқ бўйсунув муносабатни ўзида жамлаган. Рим юристларининг фикрига кўра оммавий ҳуқуқ хусусий ҳуқуққа нисбатан юқори даражада эканлиги, чунки оммавий ҳуқуқ жамият манфаатларини ифода этишлигини кўрсатишган. Хусусий келишувлар оммавий ҳуқуқни ўзгартира олмайди.

Оммавий ҳуқуқ давлат статуси билан боғлиқлигини, хусусий ҳуқуқ эса алоҳида фуқароларнинг эрки, иродаси ва манфаатига доир ҳуқуқий муносабатларни тартибга солишдан иборат бўлган.

Хусусий ҳуқуқ алоҳида шахсларнинг эрки, иродаси ва манфаатларини кўзлар экан, у энг аввало ҳуқуқ субъектларининг ихтиёрий равишда мустақил ўз хоҳиш-иродаларининг, автономия, эркин рақобат, фуқароларнинг ўз ҳуқуқини ҳимоя қилиш ёки қилмаслигини ўзи ҳал этишини, даъво қилиш ёки рад этиш, меросни қабул қилиш ёки ундан воз кечиш каби ва бошқа бир қатор муносабатларга киришиш ёки киришмаслигини ўз ихтиёри, эрки асосида амалга оширишини таъминлайди.

Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкин ки, ҳақиқатан ҳам Рим ҳуқуқи яхшилик, эзгулик, адолат ва қонунийлик тамойилларига асосланар экан улар учун қулдорлар, қуллар ва шу ҳудудда яшаб турган барча инсонлар ҳамда аҳоли тенг ҳуқуқ ва бурчларга эга бўлганлар. Император Юстинианнинг Дигести (Рим ҳуқуқшунослари ишларининг тўплами)да «Тўғри яшамоқ, бошқа одамга зарар келтирмаслик, ҳар кимга ўзига тегишли бўлган нарсани бермоқ» деган сўзлардан шу мазмун келиб чиқадики, Рим ҳуқуқининг асосини яхшилик, адолат ва қонунийлик ташкил этган.

Наманган туманлараро маъмурий

судининг судьяси                                      Бибихон Акбарова

Наманган туманлараро маъмурий судининг судья ёрдамчиси                        Мухаммаджон Йўлдашалиев

17Dek Янгиликлар

Ҳуқуқий давлат жамият тараққиёти

Ҳуқуқий давлатнинг юзи ҳам, кўзи ҳам қуроли ҳам, ҳимояси ҳам қонундир. Қонунни дўст билиш, унга итоат қилиш, халоватли ҳаёт асоси. Ҳуқуқий тафаккури юксак инсон муаммоларга дуч келмайди, башарти, дуч келганда ҳам унинг ечимларини яхши билади.

Демократик ҳуқуқий давлат ва эркин фуқаролик жамияти асоси қонунларни билиш, уларга ҳурмат ва итоат туйғусида намоён бўлади. Бу эса, ўз ҳуқуқ ва эркинликларимизни билиш баробар-да бурч ва мажбуриятларимизни ҳам англаган ҳолда уларга риоя этиш демакдир. Мазкур мезонлар янгиланган Конституциямизда мукаммал акс этган. Бош Комуснинг қабул қилинган санани нишонлашга оид Президент Фармойиши шу жиҳатдан Конституциямиз ахамияти ва мазмун моҳиятини кенг кўлам ва қамровда тарғиб этишни кўзда тутади.

Ўзбекистон Республикаси Конституциясидаги ғоя ва асосий тамойилларни ўзида акс эттирувчи кўргазмали воситалар, плакат, панно, видеороликлар тайёрлаш ҳамда уларни вилоят, шаҳар, туман марказлари шох кўчалари, хиёбонлар, байрам тадбирлари ўтадиган жойларда ташқи реклама объектларида, билбордларда, LED-экранли конструкцияларда, жамоат транспортида, автобус, метро, поезд самолёт ва жамоат жойларида, хусусан, бозор, гипермаркет, савдо шахобчалари, бекат, аэропорт ва авиакассалар. темирйўл вокзаллари ва кассалари, автомобилларга ёқилғи қуйиш шохобчалари каби аҳоли кўп ташриф буюрадиган ва гавжум масканларда жойлаштириш Конституция барча жабҳаларда эркин ва фаровон хаётимиз кафолати сифатида мустаҳкам ўринга эга эканлигини кўрсатади.

Бобуржон Хусанбаев, Наманган туманлараро маьмурий суди судья ёрдамчиси

Мухаммаджои Йўлдошалиев, Наманган туманлараро маьмурий суди судья ёрдамчиси

10Okt Янгиликлар

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2023 йил 27 ноябрдаги “Коррупцияга қарши курашиш тизимини янада такомиллаштириш ҳамда давлат органлари ва ташкилотлари фаолияти устидан жамоатчилик назорати тизими самарадорлигини оширишчора-тадбирлари тўғрисида”ги фармони ижроси юзасидан

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2023 йил 27 ноябрдаги “Коррупцияга қарши курашиш тизимини янада такомиллаштириш ҳамда давлат органлари ва ташкилотлари фаолияти устидан жамоатчилик назорати тизими самарадорлигини ошириш
чора-тадбирлари тўғрисида”ги фармони билан коррупцияга қарши курашиш бўйича 2023-2024 йилларга мўлжалланган давлат дастури тасдиқланиб, унда маъмурий тартиб-таомиллар соҳасида коррупциянинг олдини олиш борасида суд органлари зиммасига муҳим вазифа юклатилган.

Жумладан, судлар томонидан давлат органлари ва ташкилотларининг, улар мансабдор шахсларининг бекор қилинган ноқонуний қарорлари тўғрисидаги маълумотларнинг жамоатчилик учун очиқлигини таъминлашга оид чора-тадбирлар амалга оширилиши, судлар томонидан  давлат органлари ва ташкилотларининг, улар мансабдор шахсларининг бекор қилинган ноқонуний қарорлари тўғрисидаги маълумотларни судларнинг расмий веб сайтлари ва телеграм каналларида эълон қилиб борилиши белгиланган.

Наманган туманлараро маъмурий суди томонидан 2024 йилнинг
9 ойи давомида давлат органларининг жами 250 та қарори, жумладан, маҳаллий ҳокимликларнинг 42 та, давлат солиқ хизмати  органларининг 20 та, давлат кадастрлар палатаси органларининг 2 та, мажбурий ижро бюроси органларининг 1 та, бюджетдан ташқари пенсия жамғармаси органларининг 185 та ҳақиқий эмас деб топилган.

Мазкур ишларни кўриб чиқиш давомида аниқланган ҳамда мансабдор шахслар томонидан йўл қўйилган хато ва камчиликларни бартараф этиш, келгусида бундай ҳолатларга йўл қўйилишининг олдини олиш мақсадида 179 та хусусий ажрим чиқарилиб, тегишли давлат органларига муҳокама қилиш учун юборилган.

10Iyul Янгиликлар

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2023 йил 27 ноябрдаги “Коррупцияга қарши курашиш тизимини янада такомиллаштириш ҳамда давлат органлари ва ташкилотлари фаолияти устидан жамоатчилик назорати тизими самарадорлигини оширишчора-тадбирлари тўғрисида”ги фармони ижроси юзасидан

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2023 йил 27 ноябрдаги “Коррупцияга қарши курашиш тизимини янада такомиллаштириш ҳамда давлат органлари ва ташкилотлари фаолияти устидан жамоатчилик назорати тизими самарадорлигини ошириш
чора-тадбирлари тўғрисида”ги фармони билан коррупцияга қарши курашиш бўйича 2023-2024 йилларга мўлжалланган давлат дастури тасдиқланиб, унда маъмурий тартиб-таомиллар соҳасида коррупциянинг олдини олиш борасида суд органлари зиммасига муҳим вазифа юклатилган.

Жумладан, судлар томонидан давлат органлари ва ташкилотларининг, улар мансабдор шахсларининг бекор қилинган ноқонуний қарорлари тўғрисидаги маълумотларнинг жамоатчилик учун очиқлигини таъминлашга оид чора-тадбирлар амалга оширилиши, судлар томонидан  давлат органлари ва ташкилотларининг, улар мансабдор шахсларининг бекор қилинган ноқонуний қарорлари тўғрисидаги маълумотларни судларнинг расмий веб сайтлари ва телеграм каналларида эълон қилиб борилиши белгиланган.

Наманган туманлараро маъмурий суди томонидан 2024 йил
1-ярми давомида давлат органларининг жами 129 та қарори, жумладан, маҳаллий ҳокимликларнинг 26 та, давлат солиқ хизмати  органларининг 17 та, давлат кадастрлар палатаси органларининг 1 та ва мажбурий ижро бюроси органларининг 1 та қарори ҳақиқий эмас деб топилган. Мазкур ишларни кўриб чиқиш давомида аниқланган ҳамда мансабдор шахслар томонидан йўл қўйилган хато ва камчиликларни бартараф этиш, келгусида бундай ҳолатларга йўл қўйилишининг олдини олиш мақсадида 94 та хусусий ажрим чиқарилиб, тегишли давлат органларига муҳокама қилиш учун юборилган.

29Iyun Янгиликлар

SOLIQ TEKSHIRUVI – IJTIMOIY – ADOLAT TAMOYILLARI ASOSIDA

Soliqlar zamonaviy jamiyatning ajralmas tarkibiy qismidir. Chunki ular ushbu jamiyat o‘zining muhim funksiyalarini bajarish uchun moliyaviy manbalari hisoblanadi. Uzoq vaqt davomida soliqlarni har bir jamiyat o‘zining tartib qoidalar orqali tashkil etib kelingan.

Bu o‘z navbatida tor doirada harakatlanuvchi mutaxassislar bilan chegaralangan va ko‘pincha qattiq huquqiy asosga ega bo‘lgan odamlar uchun ham tushunish qiyin bo‘lib kelgan. So‘nggi paytlarda soliqlar yangiliklarni sarlavha ostiga olish bilan butun dunyoda fuqarolik jamiyatiga bo‘lgan qiziqishni kuchaytirdi va soliqlarning aslida qanday ishlashini tushunishga bo‘lgan qiziqishni kuchaytirmoqda.

Soliqlarni to‘lash axloqiy burch bo‘lishdan tashqari, har bir huquqiy tizim tomonidan tartibga solinadigan va shu bilan bog‘liq holda yuzaga keladigan huquqlarni belgilaydigan ijobiy doirada tartibga solinadigan huquqiy majburiyatdir. Ko‘pincha daromadlarni oshirish funksiyasi soliqqa tortishning qonuniy o‘lchamlariga soya soladi. Shunga qaramay, soliqlar muhim tarkibiy qismni tashkil etadi, chunki u soliqlarni yig‘ish har bir jamiyatning asosiy qadriyatlari bo‘lgan qonun ustuvorligi va sivilizatsiyalashgan davlatlar tamoyillariga muvofiqligini ta’minlaydi. Bizning fikrimiz shundan iboratki, ikkalasi ham zamonaviy soliq tizimida ajralmas hisoblanadi.

Soliqlarning amal qilishini bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida ikki holat bilan ifodalash mumkin: birinchidan, davlatning qator vazifalarini mablag‘ bilan ta’minlash zarurligi, ikkinchidan, bozor iqtisodiyoti qonun-qoidalari.

Soliq kodeksiga va Soliq tekshiruvlarini tashkil etish va o‘tkazish tartibi to‘g‘risida nizomga muvofiq tadbirkorlik sub’yektlarida oʻtkazilishi mumkin boʻlgan soliq tekshiruvlarining quyidagi turlari mavjud:

• kameral soliq tekshiruvi;
• sayyor soliq tekshiruvi;
• soliq auditi.

Kameral soliq tekshiruvi — bu soliq toʻlovchilar tomonidan soliqlar va yigʻimlar toʻgʻri hisoblanishini, oʻz vaqtida va toʻliq byudjet tizimiga toʻlanishi yuzasidan soliq organi tomonidan oʻtkaziladigan tekshiruv. Kameral soliq tekshiruvi soliq toʻlovchi tomonidan taqdim etilgan soliq hisobotlarini va soliq organida mavjud boʻlgan soliq toʻlovchining faoliyati toʻgʻrisidagi boshqa ma’lumotlarni oʻrganish va tahlil qilish asosida oʻtkaziladi.
          Sayyor soliq tekshiruvi — soliq organlari tomonidan soliqlarni hisoblab chiqarish va to‘lash sohasida soliq to‘lovchilarning ayrim majburiyatlarini, shuningdek, soliq to‘g‘risidagi qonunchilikda belgilangan boshqa majburiyatlarini bajarish bo‘yicha o‘tkaziladigan tekshiruv bo‘lib, unda hisobga olish hujjatlarining, tovar-moddiy qimmatliklar va pul mablag‘lari harakatining, shuningdek, soliq to‘lovchining faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa axborotning tahlili o‘tkaziladi.

Soliq auditi — soliq to‘lovchining (soliq agentining) muayyan davrdagi moliya va soliq hisobotlarining soliq to‘g‘risidagi qonunchilikka barcha jihatlardan muvofiqligi va haqqoniyligini, soliq solish maqsadlarida buxgalteriya hisobi va soliq solish maqsadlarida hisobga olishda soliq majburiyatlarining to‘g‘ri shakllantirilishi va aks ettirilishini soliq organi tomonidan o‘tkaziladigan o‘rganish orqali soliqlarni to‘g‘ri hisoblash va to‘lashning to‘g‘riligini tekshirishdir.

          Soliqlarning funksiyasini o‘rganish ularning iqtisodiyotdagi rolini ko‘rsatib bersa, soliqqa tortish tamoyillari soliq munosabatlarini amaliyotda tashkil etish, soliqqa tortish,uni undirish amaliyotining mazmunini ochib beradi.

 Ko‘plab iqtisodchilar soliqqa tortish iqtisodiyotning ravnaqiga olib kelishi mumkin bo‘lgan tamoyillarni qayd etishgan.Soliqqa tortish tamoyillarini A.Smit o‘zining «Xalqlar boyligining sabablari va tabiatlari» nomli kitobida (1776) ilk bor asoslab bergan:

1. Davlat fuqarolari davlat xarajatlarini qoplashda o‘zlari hukumat muhofazasida foydalanayotgan daromadlariga muvofiq tarzda qatnashishlari lozim.

2. Har bir odam to‘laydigan soliq aniq belgilab qo‘yilgan bo‘lishi kerak, bunda o‘zboshimchalik ketmaydi. Soliq miqdori, to‘lanadigan vaqti va tartibi uni to‘lovchiga ham, boshqa har qanday odamga ham birday aniq va ma’lum bo‘lishi zarur.

3. Har bir soliq to‘lovchiga har jihatdan qulay bo‘lgan vaqtda va tartibda undirilishi kerak.

4. Har bir soliq shunday tarzda o‘rnatilishi kerakki, bunda soliq to‘lovchining hamyonidan ketadigan pul davlat budjetiga kelib tushadigan mablag‘ga nisbatan ortiq bo‘lishiga mumkin qadar yo‘l qo‘yilmasin.

Soliqqa tortishning adolatlilik tamoyiliga muvofiq, soliqlar jamiyat tomonidan oqilona va adolatli deb tan olingan umumiy obyektiv qoidalarga binoan belgilanishi lozim. Soliqqa tortishning adolatlilik tamoyili asosiy guruhdagi soliqqa tortish tamoyillariga bo‘linadi. Bularni ikki guruhga bo‘lgan holda o‘rganish maqsadga muvofiqdir. Bunda gorizontal va vertikal adolatni bir-biridan farqlash lozim.

Gorizontal adolat tamoyili daromad olishning turli sharoitlarida soliq to‘lovchilarga nisbatan soliqqa tortishning taxminan teng shartlarini qo‘llashni ko‘zda tutadi.

Vertikal adolat deganda, xo‘jalik yuritishning birmuncha og‘ir sharoitlarida ishlayotgan subyektlar uchun soliqqa tortishning bir qadar yumshoqroq shartlarini, yengil daromad olish imkoniyatiga ega bo‘lgan subyektlar uchun esa og‘irroq shartlarni qo‘llash tushuniladi. Soliqlarning rag‘batlantirish funksiyasini bajarish doirasida ikkinchi tamoyil buzilishi mumkin.

Masalan, iste’mol tovarlari ishlab chiqarishni rag‘batlantirish maqsadida ularni ishlab chiqarish bo‘yicha soliqqa tortishda bir qadar imtiyozli shartlar yoki aksincha, vino-aroq va tamaki mahsulotlarini iste’mol qilishni cheklash uchun ulardan olinadigan egri soliqlarning yuqori stavkalari belgilangan hollar ham bo‘ladi.

Amaldagi “Soliq kodeksi”ning 10-moddasiga asosan “Adolatlilik tamoyili”ga quyidagicha ta’rif berilgan: Soliqlar va yig‘imlar kamsitish xususiyatiga ega bo‘lishi hamda ijtimoiy, irqiy, milliy, diniy va boshqa shu kabi mezonlardan kelib chiqqan holda qo‘llanilishi mumkin emas.

Mulkning shakliga, jismoniy shaxslarning fuqaroligiga yoki kapitalning kelib chiqish mamlakatiga qarab farqlangan soliq stavkalarini, soliq imtiyozlarini yoki boshqa afzalliklarni belgilashga yo‘l qo‘yilmaydi. Shuningdek, fuqarolarning o‘z konstitutsiyaviy huquqlarini amalga oshirishiga to‘sqinlik qiladigan soliqlarni belgilashga yo‘l qo‘yilmaydi.

Adolatlilik tamoyili — daromadlar va hukumat dasturlaridan foydalanish darajasi boʻyicha teng boʻlgan kishilar teng miqdorda soliq toʻlashi zarur.

Ijtimoiy adolat tamoyilini amalga oshirishga turlicha yondashuvlar bo‘lishi mumkin. Agar soliqlarni to‘plangan soliqlar hisobidan ro‘yobga chiqariladigan davlat dasturlaridan keyinchalik foyda ko‘radigan shaxslar to‘lasa, u holda adolatli deb hisoblanadi. Aytaylik, respublika yo‘l jamg‘armasiga tushadigan mablag‘ni davlat katta yo‘llarni ta’mirlashga yoki qurishga sarflasa, bundan jamg‘armaga ajratmalarni to‘lovchilarning o‘zlari-avtomobil egalari naf ko‘radi. Biroq bunday yondashuvni  keng  miqyosda  amalga  oshirishning iloji bo‘lmaydi. Huquq-tartibotni mustahkamlash, maorifni rivojlantirish, atrof-muhitni qo‘riqlashdan aniq ravishda kim ko‘proq foyda ko‘rishini qanday qilib hisoblab chiqish mumkin? Hatto bepul sog‘liqni saqlash dasturlaridan, asosan, ko‘p bolali oilalar, keksa va nochor fuqarolar foydalanishlari aniqlab chiqilgan taqdirda ham ana shu maqsadlar uchun maxsus soliqlarni aynan ularning o‘zidan undirishni talab qilish adolatdan bo‘lmaydi, albatta.

Soliqqa tortishdagi adolat tamoyili ba’zi hollarda taqsimotdagi ijtimoiy adolat tamoyili ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Shuni ta’kidlab o‘tish o‘rinliki, bu tamoyilni daromadlarni teng ravishda taqsimlash, baravarlashtirish deb tushunmaslik kerak.

Qonun oldida tenglikka rioya etilishi, ijtimoiy mumtozlikka, irq va dinga munosiblikka asoslangan imtiyozlarning bekor qilinishi, inson asosiy huquqlarga birday ega bo‘lishi kabi tenglik tamoyillari bo‘lib, ular O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida mustahkamlab qo‘yilgan va bu tamoyillar qadriyatlarning ijtimoiy tizimida qat’i amal qilmog‘i lozim. Moddiy tenglik, ya’ni daromadlar, mulk, iste’mol sohasidagi tenglik haqida gap ketadigan bo‘lsa, aytish kerakki, bunday tenglikka erishib bo‘lmaydi.

Konstitutsiyaning 63-moddasiga ko`ra fuqarolar qonun bilan belgilangan soliqlar va yig‘imlarni to‘lashi shart. Soliq va yig‘imlar adolatli bo‘lishi hamda fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlarini amalga oshirishiga to‘sqinlik qilmasligi kerakligi belgilangan.

Davlat va jamiyat barcha fuqarolar yaxshi hayot kechirishlari uchun zarur shart-sharoit yaratib berishlari kerak, albatta, soliqqa tortish tizimi esa istiqbolga mo‘ljallangan rejada aholining farovonligini umumiy tarzda amalga oshirish orqali jamiyat quyi qatlamlarining ahvoli izchil ravishda yaxshilanib borishiga ko‘maklashmog‘i zarur.

Soliq qonunchiligi jismoniy shaxslar daromad turlarining barchasiga nisbatan imkon qadar neytral va teng munosabatda bo‘lishi zarur. Shunda, birinchidan, soliqqa oid tartib-taomillarning muayyan iqtisodiy faoliyat turini asossiz rag‘batlantirmasligiga yoki aksincha, jazolamasligiga erishiladi.

Fuqaro daromadlarini soliq omili emas, uning iqtidor va layoqatlari, bozordagi talab hamda taklif va boshqalar belgilay boshlaydi. Ikkinchidan, soliq to‘lovchilarning tegishli qonun hujjatlariga itoatkorligi, hurmati oshadi. Uchinchidan, budjetga jismoniy shaxslardan tushadigan soliq tushumlari ko‘payadi.

Namangan tumanlararo ma’muriy sudi sudyasi

Akbarova Bibixon Adxamovna

Sudya yordamchisi: Olimjonov Sherzod Baxramjon o`g`li